خانه حاج آقا علی یا خانه حاج …
روایت اول:
چهارشنبه ۲۱ آذرماه، سفر عصر گاهی استاندار کرمان به دلایل نامعلومی به رفسنجان لغو شد، در این بازدید چند ساعته قرار بود استاندار قبل از سفر رئیس جمهور به رفسنجان و افتتاح خانه حاج آقا علی، از روند بازسازی و اتمام ساخت این بنای خشتی از نزدیک بازدید کند، خانه ای خشتی با قدمتی دویست ساله که در دو سال گذشته تقریبا هر ماه پای علیرضا رزم استاندار کرمان را به رفسنجان باز کرده است، خانه ای که اگر نبود هرگز استاندار به این اندازه به رفسنجان سفر نمی کرد. اما بعد از اینکه استاندار سفرش را به رفسنجان لغو کرد، فرماندار، امام جمعه، رئیس شورای شهر و جمعی دیگر از مدیران شهرستان و خبرنگاران بدون حضور استاندار از خانه زعیم الدوله حاج آقا علی بازدید کردند و کار ناتمام استاندار را به پایان رساندند. در حین بازدید از خانه حاج اقا علی، بزرگترین خانه خشتی جهان به مواردی برخورد کردیم که این حس به وجود آمد که این خانه بیشتر نوسازی شده تا مرمتی در آن صورت گرفته باشد. به چند سال قبل بر می گردم، یک عصر تابستانی که به همت انجمن میراب و گروههای مردم نهاد، یک زنجیره انسانی دورتا دور خانه حاج آقا علی تشکیل شد تا نگاه همگان و بالاخص مسئولان میراث فرهنگی کشور را به سمت این خانه موقوفی جلب کنند تا از تخریب آن جلوگیری شود. بنایی بی نظیر در دل کویر. مجموعه ای که تمام ارکان معماری عصر قاجار را در خود جای داده و در ساخت آن حفظ تقارن و شیوههای معماری ایرانی به کار رفته و با اقلیم منطقه، گرمای نسبتا زیاد و سرمای شدید، خشکی هوا، بادهای متغییر و شنهای روان، بنا حالتی درونگرا داشته و با دیوار چینه ای نسبتا بلندی محصور شده است، خانه ای دارای ۸۶ اتاق (هفت دری، پنجدری، سهدری و پستو) که در ۴ بخش اصلی ساختمان، حوضخانه، شاهنشین، با اقلیم بهاری، تابستانی، پاییزی و زمستانی احداث شده بود!!! دوباره که در فضای امروزی خانه در سال ۹۶ هجری شمسی باز می گردم خانه ای متفاوت را می بینم، خانه ای که قرار نبود چنین بلایی به سرش بیاید. کف بعضی از اتاق ها پارکت چسبانده شده و یا با سرامیک و کاشی های رنگ و وارنگ مفروش شده اند، آشپزخانه ای که در نوع خود بی نظیر و در زمان خود پیشرفته بود و چگونگی استفاده از ابزار پخت و پز در آن دوران را نشان می داد و در آن فر، تنور و اجاق های گلی بود اما حالا تخریب شده اند و فقط یک ستون وسط آن باقی مانده است، در نورپردازی ابنیه از اصول روشنایی در معماری سنتی به هیچ وجه استفاده نشده است و چراغها به جای آنکه در کف ساختمان کار گذاشته شوند در بدنه و روی دیوارها، تقریبا یک متر بالاتر از سطح زمین تعبیه شده اند که نوع و چگونگی کار گذاری مهتابی ها در دیوارها با سازه خانه ای خشتی و گلی همخوانی ندارند و به نمای دیوارها آسیب رسانده است، در هر راهرو چندین لوستر و چراغ دیده می شود، یک راهروی چند متری و این همه لوستر!!! در هر اتاق، دستشویی و حمام هایی با دربهای آلمونیومی طوری ساخته شده اند که نمای اتاقها را بی ریخت کرده است. با خود می گویم یک گردشگر خارجی از شهر مدرن خود به این امید دل می کند که یک خانه شرقی- ایرانی را با معماری و فضایی متفاوت از آنچه که در شهر خود دارد، ببیند. پایش را به حتم نمی خواهد روی سرامیک و پارکت بگذارد، آرامشش را نمی خواهد با نورهای تند و زننده به هم بریزد و یا نمی خواهد در فر برقی یا گازی برایش غذا یا نان پخته شود و یا….. شاید قیاس خوبی نباشد، یاد عباس برزگر یک روستایی کارآفرین در شیراز می افتم که روستایش یکی از جاذبه های گردشگری ایران در دنیا معرفی شده است و توانسته با ساده ترین غذاهای محلی و امکانات، گردشگران خارجی بسیاری را جذب کند، بسیار جالب است، برزگر اتاقی بالای طویله گوسفندان با ساده ترین امکانات زندگی ساخته است که گردشگران خارجی برای یک شب خواب در این اتاق میلیونی پول می دهند!! خانه ای که قرار است نقش هتلی چند ستاره ای را بازی کند و میزبان میهمانان خارجی و داخلی باشد اگر تغییر کاربری بنا پذیرفته شود، آیا سازمان یونسکو تغییرات در ساختار و معماری خانه را برای ثبت جهانی نادیده خواهد گرفت؟ بازدید یک ساعته ما از خانه حاج آقا علی به پایان می رسد، در راه بازگشت به شهر یاد همه کسانی می افتم که برای مرمت و احیای خانه حاج آقا علی بسیار تلاش کرده اند اما وقتی کار بازسازی به شرکت توسعه و عمران موقوفات استان کرمان واگذار شد، خیلی از این افراد وقتی دیدند اعتراضات آنها به جایی نمی رسد یا بی سروصدا رفتند و یا کنار گذاشته شدند البته در این میان اگر بعضی از اعتراضات نبود، اصالت خانه بیش از این دچار خدشه شده بود. اما نباید دست روی دست گذاشت حال باید مطالبه گری مردم رفسنجان ثبت جهانی خانه حاج آقا علی باشد.
تخریب ضلع غربی، بزرگترین خانه خشتی جهان را از چهار فصل درآورد…
روایت دوم:
حالا که کار از کار گذشته است؟؟؟ قرار بود این خانه در ۶ کیلومتری شهر رفسنجان در روستای قاسم آباد به عنوان بزرگترین خانه خشتی جهان که در ساخت آن ۳۰ تا ۴۰ میلیون خشت خام به کار رفته، ثبت جهانی ( یونسکو) شود اما یکباره ورق برگشت، چه بر سر این بنای تاریخی با قدمت دویست ساله آمده است؟ آیا دیگر ثبتی در کار نیست؟؟ مدتها بود که می خواستم گزارشی در خصوص نحوه و چگونگی روند بازسازی خانه حاج آقا علی بنویسم اما همیشه با خودم می گفتم دیر دست به کار شدیم، حکایت نوش دارو پس از مرگ سهراب است، شاید ما فریب شروع کار مرمت و بازسازی خانه را خوردیم که بالاخره از تخریب خانه جلوگیری شد اما از بعضی مسائل غفلت کردیم. بارها با خودم کلنجار رفتم ،تا اینکه به این نتیجه رسیدم شاید این روشنگریها سبب شود که اتفاق مشابهی که برای بزرگترین خانه خشتی جهان رخ داده است ،دوباره برای ابنیه تاریخی دیگری تکرار نشود و یا فعالان اجتماعی و فرهنگی دست از تلاش خود بر ندارند و بخواهند که مجموعه حاج آقا علی ثبت جهانی شود و اگر نمایندگان یونسکو از مسئولان خواستند که بعضی از مؤلفه ها که بنا را از فهرست میراث جهانی یونسکو خارج می کند، حذف کنند بایستی این مهم در نظر گرفته شده و این کار به طور جدی پیگیری شود. چند روز بعد از بازدید عصر گاهی چهار شنبه۲۲ آذرماه، به یکی از چند نفر کارشناسان و فعالان در حوزه میراث کهن شهر که در چند سال گذشته برای جلب توجه مدیران میراث فرهنگی کشور و استان در خصوص مرمت و ثبت جهانی خانه حاج آقا علی بسیار تلاش کرده بود، تماس می گیرم، از اوضاع، حال و احوال و چگونگی مرمت خانه حاج آقا علی سؤال می کنم. این کارشناس مرمت دو سالی است که از خانه خبری ندارد، حتی برای یک بازدید کوچک هم به خانه حاج آقا علی سر نزده است، زیرا نگاه بر روی ساخت و سازهای غیر اصولی بزرگترین خانه خشتی جهان دلش را به درد می آورد. نمی خواهد حرف بزند، اصرار می کنم تا بالاخره چند جمله ای صحبت می کند و از حرفهای ناگفته ای می گوید که آه از نهاد آدمی بلند می شود. این کارشناس مرمت و معماری اعتقاد دارد خانه حاج آقا علی بیشتر نوسازی شده تا اینکه مرمت و بازسازی شده باشد و می گوید: کل بنا را تغییر دادند، مصالح را تغییر دادند و اصالت بنا را زیر سؤال بردند. آیا چاله باغچه وجود دارد؟ مطبخ به همان شکل قدیم است؟ آیا مرمت ضلع غربی درست انجام گرفته است؟ آیا خانه بر اساس اصول معماری خانه، چهار فصل مرمت شده است؟ ضلع شرقی و غربی را مشابه یکدیگر ساخته اند. هر ضلع از این خانه دمای خاصی داشت، ضلع شرقی آفتابگیر و ضلع غربی برای فصول سرد خانه در دو قرن پیش ساخته شده بود، آیا الان این اصل از معماری در خانه رعایت شده است؟ با تخریب ضلع غربی، خانه حاج آقا علی را از چهار فصل درآوردند. در سال۹۳ دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی رفسنجان با اساتید معماری و مرمت حدود هشت ماه با بازدیدهای میدانی، مطالعات و تحقیقات به عمل آمده زیر نظر پروفسور بزرگی از دانشگاه اوکلاهاما بر روی طرح مرمت و بازسازی خانه حاج آقا علی و مجموعه بافت تاریخی قاسم آباد کار کردند و طرحی جامع را ارائه و بر روی ماکت پیاده کردند و قرار بود بر اساس این طرح مرمت خانه صورت گیرد اما یکباره دیدیم این طرح و ماکت کنار گذاشته شد و طرح مرمت خانه،ضرب العجلی تدوین و اجرا شد.آن سازمانی که این بنا را می خواهد ثبت جهانی قرار دهد برای هتل که ثبت جهانی نمی کند!!!! قبل از ورود شرکت توسعه و عمران موقوفات کرمان کار مرمت شروع شده بود و شرکت پردیسان زیر نظر میراث فرهنگی کشور بر اساس اصول مرمت و بازسازی در حال انجام کار بود، شرکت پردیسان در یزد طرح های زیادی را انجام داده است، یزدیها زرنگ و پرتلاش بودند و توانستند بودجه ها را از سازمان میراث فرهنگی جذب کنند، اما تا حدودی مشکل بودجه هم وجود نداشت، مشکل از جای دیگر بود!!! قبل از این چندین بار از خانه حاج آقا علی از طرف سازمان میراث فرهنگی کشور و نمایندگان یونسکو بازدید شد و قرار بود این خانه به عنوان بزرگترین خانه خشتی جهان ثبت جهانی شود، آیا با این وضع ثبت جهانی می شود؟؟؟ آیا توان این را دارند که خانه را ثبت جهانی کنند؟؟
به قلم: فاطمه ملایی/سردبیر
